xxในช่วงฤดูหนาว ซึ่งเป็นช่วงเวลาอพยพของนกทางเหนือที่จะเข้ามาหลบอากาศหนาวเย็นในบ้านเรา นักดูนกส่วนใหญ่คงจะไม่ปล่อยเวลาให้ว่างกัน ต้องออกไปดูนกตามที่ต่างๆ เพราะเป็นช่วงเวลาที่มีค่า ที่เราจะสามารถพบนกได้มากกว่าช่วงเวลาอื่นๆ ของปี นกชนิดหนึ่งที่มักจะมากับลมหนาว นั่นคือ นกกระจิ๊ด ซึ่งเรามักจะพบกันอยู่บ่อยๆ ตามสถานที่ดูนกต่างๆ แต่กลับมีรายงานนกชนิดกันน้อยเหลือเกิน คงเป็นเพราะนกกระจิ๊ด เป็นนกที่จำแนกชนิดได้ยาก ด้วยขนาดตัวที่เล็ก สีสันก็ไม่สวยงาม แถมยังมีความไว ชอบอาศัยอยู่ในที่รกทึบ มองหาตัวยาก ทำให้หลายๆ คนที่เห็นนกชนิดนี้มักไม่คิดจะจำแนกชนิด เพราะคิดว่ายากเกินไป จริงๆ แล้วนกกระจิ๊ดเป็นนกที่เราสามารถจำแนกชนิดได้ แม้จะไม่ได้ทุกตัวที่เห็น แต่การได้จำแนกชนิดพวกมันบ้างก็เป็นการเพิ่มความสนุกให้กับการดูนกได้มากทีเดียว

xxxการจำแนกนกกระจิ๊ด เราจำเป็นจะต้องรู้จักส่วนต่างๆ ของนกก่อน ซึ่งเราสามารถค้นคว้าได้จากคู่มือดูนกเกือบทุกเล่มว่า ส่วนต่างๆ ของนกมีชื่อว่าอะไร การจำแนกนกกระจิ๊ดจำเป็นต้องใช้ขนแทบทุกส่วนของนกในการจำแนก เนื่องจากนกกระจิ๊ดมีสีสันน้อย และมีความคล้ายคลึงกันมาก ความแตกต่างเพียงเล็กน้อยก็สามารถแยกนกได้เป็นคนละชนิด นอกจากนั้นการจำแนกนกกระจิ๊ดเราต้องเข้าใจในสีสันของนก ชื่อที่ใช้เรียกสี ลักษณะชุดขน และรวมไปถึงการผลัดขนของนกด้วย จึงจะจำแนกชนิดนกได้อย่างแม่นยำซึ่งคงจะเป็นเรื่องยากเกินไป แต่เราจะมาลองจำแนกนกกระจิ๊ดแบบง่ายๆ ที่นักดูนกอย่างเราก็สามารถทำได้ในขณะดูนกในธรรมชาติ

xxxนกกระจิ๊ด จัดอยู่ในสกุล Phylloscopus โดยคู่มือดูนก A guide to the Birds of Thailand ของคุณหมอบุญส่ง และ P.D. Round จะแบ่งออกเป็น 4 กลุ่ม เพื่อให้เราจำแนกได้ง่ายขึ้น

xxxxกลุ่มที่ 1 จะเป็นนกกระจิ๊ดที่มีลำตัวสีน้ำตาลเป็นหลัก จะไม่มีแถบปีก ไม่มีแถบกลางหัว และไม่มีขอบขนโคนปีก
xxxxกลุ่มที่ 2 จะเป็นกลุ่มนกกระจิ๊ดที่มีสีเขียวเป็นหลัก มีแถบปีก ( Wing bar) ไม่มีแถบกลางหัวและไม่มีขอบขนโคนปีก
xxxxกลุ่มที่ 3 เป็นนกกระจิ๊ดที่มีสีเขียวเป็นหลัก มีแถบปีก มีแถบกลางหัว (Crown-Stripe) แต่ไม่มีขอบขนโคนปีก
xxxxกลุ่มที่ 4 เป็นนกกระจิ๊ดที่มีสีเขียวเป็นหลัก มีแถบปีก อาจจะมีหรือไม่มีแถบกลางหัว แต่มีขอบขนโคนปีก ( Tertial)

xxxวันนี้เราจะลองรู้จักนกกระจิ๊ดกลุ่มแรกกัน ซึ่งเป็นกลุ่มที่จำแนกได้ยากที่สุด เพราะจะมีสีเรียบๆ ไปทั้งตัว โดยกลุ่มนี้จะประกอบด้วยนก 4 ชนิดได้แก่ นกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาล Buff-throated Warbler , นกกระจิ๊ดสีคล้ำ Dusky Warbler , นกกระจิ๊ดอกลายเหลือง Yellow-streaked Warbler และ นกกระจิ๊ดปากหนา Radde's Warbler เราลองมารู้จักลักษณะของนกแต่ละตัวกันก่อน

xxxนกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาล Buff-throated Warbler Phylloscopus subaffinis ด้านล่างของลำตัวของนกชนิดนี้ทุกส่วนจะมีเหลืองอ่อน โดยเฉพาะคอที่มีสีเหลืองอ่อนๆ เห็นได้ชัดเจน ลำตัวส่วนบนมีสีน้ำตาลอมเขียว คิ้วจะยาวแค่ขนคลุมหู คิ้วมีสีเหลืองนวลตลอดเส้น ปากเรียว ปลายปากแหลม ปากสีคล้ำทั้งปากบนปากล่าง ขาเรียวเล็กสีคล้ำ มีเสียงร้อง ใส " แชริป หรือ ชิบ " ชอบอาศัยตามพุ่มไม้ในที่โล่ง ในพื้นที่สูง
ปปx xxคลิกฟังเสียงร้อง

xxxนกกระจิ๊ดสีคล้ำ Dusky Warbler Phylloscopus fuscatus เป็นนกกระจิ๊ดที่เราๆ น่าจะคุ้นเคยมากที่สุด เพราะสามารถพบบ่อยๆ ทั่วไปตามพื้นที่การเกษตรในที่ราบ ใกล้แหล่งน้ำ โดยจะหากินอยู่ตามพุ่มไม้ บางครั้งจะขึ้นมาเกาะอาศัยในพุ่มกลางต้นของต้นไม้ขนาดกลางที่มีกิ่งก้านรก มักไม่ค่อยอยู่นิ่ง ด้านบนของลำตัวมีสีน้ำตาลอมเทา ด้านล่างลำตัวมีสีขาวนวล และมีสีน้ำตาลอ่อนที่อก และเข้มขึ้นที่สีข้าง และขนคลุมใต้โคนหาง คอมีสีขาว คิ้วยาวแค่ขนคลุมหู คิ้วสีขาวตลอดเส้น หัวคิ้วจะแคบ ส่วนที่หนาที่สุดของคิ้วอยู่ที่ด้านหลังตา ขนคลุมหูมีสีสนิมจางๆ ปากเรียว ปลายปากแหลม ปากบนสีคล้ำ โคนปากล่างสีจาง ปลายปากล่างสีคล้ำ ขาเล็กมีสีคล้ำ มีเสียงร้อง แหบๆ " แต็ก หรือ แช็ก " เสียงสั้นๆ
xปป xxคลิกฟังเสียงร้อง

xxxนกกระจิ๊ดปากหนา Radde's Warbler Phylloscopus schwarzi เป็นนกที่พบได้บ่อย โดยลำตัวด้านบนของนกชนิดนี้มีสีน้ำตาลแกมเขียว ส่วนล่างของลำตัวจะมีสีค่อนข้างขาวในตัวเต็มวัย ( ส่วนนกตัวไม่เต็มวัยจะมีสีน้ำตาลอ่อน ) หน้าอกและสีข้างมีสีน้ำตาลอ่อน และจะเข้มเป็นสีน้ำตาลอมส้มที่ขนคลุมใต้โคนหาง คอสีขาวในนกตัวเต็มวัย และสีเหลืองอ่อนในนกตัวไม่เต็มวัย คิ้วสีเหลืองอ่อน ยาวจนถึงคอ หัวคิ้วมีสีน้ำตาล หัวคิ้วหนา ปากหนา ปลายปากทู่ โคนปากลึก ปากสีจาง ขาหนาสีชมพูอ่อน ร้องเสียงสั้น " แต็ก " ชอบอาศัยของตามพุ่มไม้ ใกล้พื้น ในพื้นที่โล่ง บางครั้งก็กระโดดหากินอยู่พื้น ชอบเคลื่อนไหวอยู่ตลอดเวลา ไม่ค่อยนิ่ง
ปปx xxคลิกฟังเสียงร้อง

xxxหลังจากรู้จักลักษณะของนกแต่ละชนิดแล้ว เรามารู้จักวิธีดูและจำแนกนกกลุ่มนี้กันต่อ เมื่อเราพบนกกระจิ๊ดที่มีสีออกน้ำตาล ไม่มีแถบปีกใดๆ และชอบอาศัยอยู่ใกล้พื้น หางยาว ปลายหางตัด แสดงว่าเราพบนกกระจิ๊ดในกลุ่มที่หนึ่งแล้ว สิ่งที่ควรมองเพื่อใช้ในการจำแนก คือ

xxxคิ้ว พยายามสังเกตคิ้วของนกว่ายาวแค่ไหน ยาวแค่ขนคลุมหู หรือว่ายาวถึงคอ ซึ่งความยาวคิ้วจะทำให้เราแยกนกได้สองกลุ่ม คือกลุ่มที่มีคิ้วยาวแค่ขนคลุมหู ได้แก่ นกกระจิ๊ดสีคล้ำ และ นกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาล ส่วนอีกกลุ่มจะเป็นนกกระจิ๊ดที่มีคิ้วยาวถึงคอได้แก่ นกกระจิ๊ดปากหนา และนกกระจิ๊ดอกลายเหลือง ซึ่งถ้ามีโอกาสก็ควรสังเกตที่หัวคิ้ว ปกตินกกระจิ๊ดสีคล้ำจะมีหัวคิ้วแคบกว่าคิ้วส่วนอื่นๆ ส่วนนกกระจิ๊ดปากหนาจะมีหัวคิ้วกว้างกว่าคิ้วส่วนอื่นๆ

xxxจากนั้นก็ควรสังเกต ปาก ของนก ว่ามีขนาดสีสันอย่างไร เราสามารถแยกนกกระจิ๊ดที่มีคิ้วยาวแค่ขนคลุมหู ได้โดยใช้สีของปาก โดยนกที่ทั้งปากบนและปากล่างมีสีคล้ำคือนกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาล ส่วนนกกระจิ๊ดสีคล้ำจะมีปากบนสีคล้ำ ส่วนปากล่างสีจาง ส่วนในกลุ่มนกกระจิ๊ดที่มีคิ้วยาวถึงคอนั้น จะมีปากสีจางเหมือนกัน ดังนั้นจึงต้องใช้ขนาดปากเป็นตัวจำแนก ซึ่งนกทั้งสองชนิดจะมีปากแตกต่างกันชัดเจน ปากของนกกระจิ๊ดปากหนาจะอวบหนา ปลายปากทู่ แต่ปากของนกกระจิ๊ดอกลายเหลืองจะเรียวแหลม

xxxเพียงแค่สองจุดเราก็เกือบจะจำแนกชนิดนกกระจิ๊ดได้แล้ว แต่การสังเกตสองจุดแรกอาจจะยาก เพราะมีขนาดเล็ก ทำให้เห็นไม่ชัด โดยเฉพาะปากนก เราสามารถที่จะสังเกตจุดอื่นๆ ที่เห็นได้ง่ายกว่า เพื่อใช้จำแนกได้ และการสังเกตหลายๆ จุดจะทำให้การจำแนกแม่นยำมากขึ้น

xxxคอ นกกลุ่มนี้ส่วนใหญ่จะมีคอสีขาว ยกเว้นนกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาลที่มีคอสีเหลือง เป็นจุดชี้ขาดได้เลย แต่ควรระวังนกตัวไม่เต็มวัยของนกกระจิ๊ดปากหนาที่จะมีคอสีน้ำตาลอ่อน ซึ่งต้องดูคิ้วประกอบด้วย

xxxขนคลุมใต้โคนหาง ขนส่วนนี้มักจะเข้มกว่าขนด้านล่างลำตัวส่วนอื่นๆ ของนกกลุ่มนี้ แต่ในนกกระจิ๊ดปากหนา ขนส่วนนี้จะเข้มมากจนเป็นสีน้ำตาลอมส้ม เห็นได้ชัดเจน ในขณะที่นกกระจิ๊ดอกลายเหลืองจะเป็นสีน้ำตาลเท่านั้น ส่วนในนกกระจิ๊ดสีคล้ำจะมีน้ำตาลอมเทา และสีน้ำตาลอมเหลืองในนกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาล

xxxแถบอก ถ้าเราพบนกใกล้พอประมาณ เราจะพบเห็นแถบอกจางๆ ในนกกระจิ๊ดสีคล้ำ และนกกระจิ๊ดปากหนา โดยแถบอกของนกกระจิ๊ดสีคล้ำจะมีสีน้ำตาลอมเทา ส่วนนกกระจิ๊ดปากหนาจะมีสีน้ำตาล ส่วนในนกกระจิ๊ดอกลายเหลืองนั้น แม้จะไม่มีแถบอก แต่จะมีลายสีเหลืองลากยาวไปตามลำตัวจนไปถึงท้อง

xxxถิ่นอาศัย หลายท่านอาจจะงงๆ ว่าจะถิ่นอาศัยจะใช้จำแนกนกได้ด้วยหรือ จริงๆ แล้วช่วยได้มากๆ เพราะนกแต่ละชนิดชอบถิ่นที่อยู่ที่แตกต่างกัน ถ้าเราพบนกในที่ราบ ส่วนใหญ่จะเป็น นกกระจิ๊ดสีคล้ำ และนกกระจิ๊ดปากหนา ส่วนถ้าพบบนที่สูงมาก ก็มักจะเป็นนกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาล แต่ก็ควรใช้เพียงการประกอบช่วยตัดสินใจ เพราะนกที่อพยพมักจะมีอะไรไม่แน่นอนเสมอ

xxxนิสัย นกในกลุ่มนี้มักชอบหากินอยู่พุ่มไม้ขนาดเล็ก ใกล้พื้นคล้ายๆ กัน บางครั้งก็ลงมาบนพื้นดินหากิน จากข้อสังเกตส่วนตัว นกกระจิ๊ดสีคล้ำ จะชอบกระโดดขึ้นมาบนต้นไม้ขนาดกลางด้วย ส่วนนกชนิดอื่นมักจะอยู่พุ่มไม้มากกว่า และนกกระจิ๊ดอกลายเหลืองมักจะสงบนิ่งมากกว่านกชนิดอื่นๆ ที่มักจะเคลื่อนไหวอยู่เสมอ

xxxเสียง เป็นสิ่งที่สำคัญที่สุดในการจำแนกชนิดของนกกระจิ๊ด แต่การฟังเสียงนกของแต่ละท่าน มักจะฟังออกมาไม่เหมือนกัน บางคนฟังเป็น "แช็ก" บางก็ฟังเป็น " ชิก" ก็มี ต้องฝึกฟังด้วยตัวเองจะดีกว่า แต่โทนของเสียงจะช่วยได้บ้าง นกกระจิ๊ดสีคล้ำและนกกระจิ๊ดปากหนาจะมีเสียงไปทางด้านแตก แหบ ส่วนนกกระจิ๊ดอกลายเหลืองและนกกระจิ๊ดท้องสีน้ำตาลจะมีเสียงไปทางใส

เป็นอย่างไรกับบ้างครับ กับการจำแนกนกกระจิ๊ด ถ้าอ่านแล้วยังสับสน ลองดูรูปประกอบนะครับ จะเห็นว่าจริงๆ นกเหล่านี้ก็มีลักษณะที่แตกต่างกันอย่างเห็นได้ชัด ถ้าเราเจอในธรรมชาติครั้งต่อไป ก็อย่ารีบทิ้งไปนะครับ ลองส่องดู ลองจำแนกดู แล้วจะพบว่าจริงๆ การจำแนกนกกระจิ๊ดนั้นไม่ยาก ส่วนตัวผมแล้ว การจำแนกนกที่ดูคล้ายๆ กันอย่างนกกระจิ๊ด เป็นความสนุกอีกอย่างของการดูนก เพราะถึงจะไม่ใช่นกที่มีความสวยงาม แต่การค้นหาชื่อที่ซ้อนอยู่ใต้ขนสีเรียบๆ นั้น เมื่อได้มาก็มักจะดีใจกว่านกสวยๆ ที่จำแนกง่ายๆ หลายเท่าเลยครับ